Su Krizi Büyüyor, Kuraklık Kapıda; Pekala Deniz Suyunu Neden Arıtamıyoruz?

İstanbul Su ve Kanalizasyon Yönetimi (İSKİ) bilgilerine nazaran, İstanbul’a su temin eden barajların doluluk oranı yüzde 21,87’ye geriledi. Haziran sonunda bu oran yüzde 66,23 düzeyindeydi. 9 Kasım prestijiyle baraj dolulukları şöyle kaydedildi: Alibey yüzde 11,92, Büyükçekmece yüzde 24,73, Darlık yüzde 32,13, Elmalı yüzde 51,46, Istrancalar yüzde 35,19, Kazandere yüzde 2,61, Pabuçdere yüzde 4,67, Sazlıdere yüzde 22,33, Terkos yüzde 24,79 ve Ömerli yüzde 17,58. İzmir’deki su krizinin akabinde İstanbul’daki barajlardaki süratli düşüş de dikkat çekiyor.

Yaz aylarından bu yana önemli su badiresi yaşayan İzmir’de vakit zaman kesintiler yaşanıyor ve rezerv suyun da kullanıldığı belirtiliyor. Dokuz Eylül Üniversitesi’nden Prof. Dr. Doğan Yaşar, barajlardaki su düzeyinin kritik düzeye gerilediğini, yer altı su rezervlerinin de tükendiğini açıkladı. Yaşar, “Bursa’da suyun yüzde 10’u, Ankara ve İstanbul’da ise yüzde 1’i yer altından sağlanıyor; lakin biz rezervimizi de tükettik” dedi.

Türkiye, su açısından yoksul sayılmasa da “su gerilimi yaşayan bir ülke” olarak bedellendiriliyor. Uzmanlar, mevcut su idaresi ve tüketim alışkanlıkları değişmezse ilerleyen yıllarda Türkiye’nin su yoksulu ülkeler kategorisine girebileceğini belirtiyor. Su yoksulu ülkelerde kişi başına yıllık tatlı su ölçüsü 1000 m³’ün altında olurken, su gerilimi yaşayan ülkelerde bu ölçü 1000-1700 m³ ortasında bulunuyor; Türkiye’de bu bedel 2024 bilgilerine nazaran yaklaşık 1300-1400 m³.

Türkiye’de suyun en büyük tüketicisi ziraî sulama bölümü olup toplam kullanımın yaklaşık yüzde 70’ini oluşturuyor. Sanayi ve evsel kullanım ise her biri yaklaşık yüzde 15 hisse alıyor. Uzmanlar, su krizinin esas nedenini iklim değişikliği ve kuraklık olarak gösterirken, nüfus artışı, ziraî sulamadaki verimsizlik ve kirlilik üzere etkenlerin de ilerleyen yıllarda Türkiye’yi su yoksulu ülke pozisyonuna düşürebileceğini belirtiyor.

Madencilik ve termik santraller de su kaynaklarını önemli formda etkiliyor. Altın madeni ve termik santrallerin ağır su kullanımı, yer altı ve yerüstü sularını tüketiyor ve bölgesel tartışmalara yol açıyor. Uşak’ta Tüprağ Altın Madeni’nin su tüketimi gündeme gelirken, şirket ise tahsis edilen suyun büyük kısmının kullanılmadığını savunuyor.

Kuraklıkla uğraş eden kimi ülkeler, su krizini aşmak için sıra dışı usuller geliştirdi. Havadaki sis ve nemi toplayan sistemler, ince file ya da ağlar aracılığıyla su buharını damlacıklara dönüştürüyor. 40 m²’lik bir sis ağı günlük yaklaşık 200 litre su üretebilirken, deneme sistemlerinde bu ölçü 150 ila 750 litre ortasında değişiyor.

Dünya genelinde uygulamalar başarılı örnekler sunuyor. Şili’de Atacama Çölü yakınlarında kurulan sistemler günde yaklaşık 3 bin 800 galon su sağlarken, Fas’taki Dar Si Hmad projesi kırsal toplulukların suya erişimini kolaylaştırdı. Kaliforniya’da da benzeri pilot projeler yürütülüyor.

Yağmur suyunu hasat etme metotları, sis toplama sistemlerine nazaran daha yaygın ve erişilebilir. Kişisel olarak çatı yüzeylerinden toplanan yağmur suları depolama tanklarında biriktirilebilir; bu usul hem kolay hem de maliyeti düşüktür. Arazi ölçeğinde ise yarım-daire hendeğe benzeyen ‘semi-circular bund’ sistemleri yağmur suyunu tutarken, Hindistan’ın Rajasthan bölgesindeki ‘Johad’ göletleri topluluklar tarafından yönetilerek yeraltı suyunu besler. ‘Taanka’ sistemleri yeraltında kurulan sızdırmaz kişisel depolarla içme suyu sağlarken, ‘Sand Dam’lar kurak çöl vadilerinde biriken muson sularını kum aracılığıyla filtre edip yeraltında uzun müddet koruma eder.

Daha yenilikçi yaklaşımlar da mevcut. Örneğin, New York Üniversitesi Abu Dhabi ve ortakları tarafından geliştirilen Janus kristalleri, yüzeyinde hem suyu çeken (hidrofilik) hem de taşımayı kolaylaştıran (hidrofobik) bölgeler barındırıyor; böylelikle sis ve nemden güç harcamadan su toplamak mümkün oluyor.

Kamuoyunda sıkça tartışılan tahlillerden biri de deniz suyunun arıtılması. Dünya genelinde kuraklıkların artması ve pak suya erişimin zorlaşması, gözleri sınırsız bir kaynak üzere görünen denizlere çevirdi. Fakat deniz suyunu arıtmanın nitekim sürdürülebilir olup olmadığı hâlâ tartışma konusu.

Deniz suyunun tuzdan arındırılması (desalinasyon), suyu içme yahut tarım kullanımına uygun hâle getirmek için tuz ve minerallerin ayrıştırılması sürecidir. En yaygın sistem olan zıt ozmozda, su yüksek basınçla yarı geçirgen bir zardan geçirilerek arıtılıyor.

Dünya genelinde 20 binden fazla desalinasyon tesisi bulunuyor. Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, İsrail, İspanya ve ABD bu alanda öne çıkarken, İsrail ülkesindeki içme suyunun yaklaşık yüzde 70’ini bu prosedürle sağlıyor.

Desalinasyonun en büyük avantajı, deniz suyunun tükenmeyen bir kaynak olması ve yağışa bağlı olmadan kuraklık devirlerinde istikrarlı su arzı sağlamasıdır. Güç verimli karşıt ozmoz sistemleri sayesinde bir metreküp su üretmek için gereken güç, 1990’lara nazaran yarı yarıya azalmıştır.

Ancak çevresel ve ekonomik sıkıntılar dikkat çekiyor. Desalinasyon tesisleri ağır güç kullanıyor, fosil yakıtla çalıştığında sera gazı emisyonlarını artırıyor. Süreç sonrası ortaya çıkan “brine” isimli tuzlu atık su, deniz ekosistemlerinde çözünmüş oksijen düzeyini düşürerek canlı ömrünü olumsuz etkiliyor. Ayrıyeten denizden su çekme süreci plankton ve küçük balıklar üzerinde fizikî ziyan oluşturabiliyor.

Maliyet de kıymetli bir sorun. Desalinasyonla üretilen içme suyu, doğal kaynaklardan sağlanan suya kıyasla 3–5 kat daha kıymetli. Stanford Üniversitesi’nden Prof. Peter Gleick’e göre desalinasyon stratejik bir dayanak aracı olabilir, lakin uzun vadeli tahlil su tasarrufu, atık suyun yine kullanımı ve ziraî verimlilikle desteklenen entegre su idaresidir. Türkiye’de ise uygulama yaygın değil ve daha büyük yatırımlara gereksinim bulunuyor.