Kuantum Kandırmacaları

Evet. Bir evvelki kısımda decoherence‘i konusurken daima olasılıkların çöküşünden bahsettik. Lakin bu çöküşün enteresan bir sonucu var: Parçacıkların büsbütün bağımsız hale gelmesi beklenirken, kimi durumlarda sistemler ortasında çözülmesi mümkün olmayan korelasyonlar oluşuyor.

Bu korelasyonlar, iki parçacığın birbirinden ne kadar uzakta olursa olsun, ölçüm sonuçlarının birbirini anında etkilemesi üzere garip bir durumu söz ediyor. Yani, parçacıkların geçmişteki ortak kuantum durumları, onları daima bir bağ içinde tutuyor. Bu, kişiselliğin kaybolması değil, fizikî gerçekliğin zarurî olarak ilişkisellik kazanması demek. Kimlik silikleşmiyor; yalnızca mutlak bağımsızlık, fizikî manada imkansızlaşıyor. Fizikte buna entanglement diyoruz. Bence bugün özgür irade yahut gerçeklikten çok daha karmaşık bir soruna dalacağız: Bağlantılık paradoksuna.

Ve bu kısımda bize eşlik edecek çok özel bir konuk var: Fizikçi, öğretmen, konuşmacı ve yazar Burçak Yüce. Güzel geldin Burçak.

Burçak: Anlattıkça hepimizi birbirimize dolanacak… ne hoş özetledin Hande. Beğenilen bulduk canım, seninle ‘off the record’ yaptığımız sohbetlerin tadına doyum olmuyor nitekim. İnşallah bu sohbetimiz de en az onlar kadar keyifli olur, o denli olacağına inanıyorum.

Hande: Günümüzde bu derinliği yakalayabildiğimiz az sayıda insan var. Görece uzun yıllara dayanan tanışıklığımız ve dostluğumuz, bugün bu podcast kısmında değişik bir kontakla taçlanıyor. Fırsat buldukça yaptığımız o keyifli entelektüel sohbetleri, artık diğerleriyle paylaşma imkânı bulmak da farklı bir meraklı beklenti.

Ve bu serimizin ritüeli olan o meşhur soruyla açılışı yapalım diyorum: Hem bu sorunun karşılığıyla kendini de kısaca anlatmanı isteyeceğim. Burçak, sen nasıl bir kuralsızsın? Seni sen yapan ve daha evvel hiç anlatmadığın formda kendini nasıl tanımlarsın?

İç sesimi rehber edinirken manevi bedelleri göz gerisi etmemeye uğraş ediyorum. Yani yaratıcının koyduğu kuralları dikkate alarak seyahatimi sürdürmeyi tercih ediyorum, bazen mümkün oluyor bazen olmuyor. Seyahatte hem ilahi aşkın hem de beşeri aşkın peşinden gidiyorum. Beşeri aşk bence insanı Allah aşkına ulaştıran bir prototip. Leyla ile Mecnun, Ferhat ile Hoş, Kerem misali. Öylece unsurdan manaya geçebiliyoruz. Somut olarak deneyimlemeden soyut olana ulaşılamıyor sanıyorum. Bu dünyada bize bahşedilen en hoş his aşk ve hayranlık. Bu hisleri en çok hak eden de büyük yaratıcı. Gayem bu aşkla, aşkın olana kavuşmak. Yaratılan unsurların en ince ayrıntılarına vakıf olmaya vesile olan fizik branşını okuduğum için bu manada çok keyifli ve tatminim.

Hande: Bugün konuşacağımız bahsin yükü o denli ki, yalnızca fizikçiler için değil, sözlerle uğraşan herkes için de başka bir meydan okuma. ‘Entanglement‘ diyoruz fakat bu sözün kendisi bile, içinde taşıdığı dolanklığı lisanda hissettiriyor. Evvel bir çözülmesi lazım, mana katmanlarının açılması lazım. Hatta tahminen, bu noktada yalnızca ‘entanglement‘ değil, o çok sık kullandığımız ‘quantum‘ sözünün de nereden gelip nasıl evrildiğini hatırlamakta yarar var. Zira kavramların kökenini bilmek, onları zihnimizde nasıl konumlandırdığımızı da etkiliyor. Lakin fakat… ‘Quantum‘ ve ‘entanglement‘ sözlerinin dilbilimsel kökenlerini açıklamadan evvel sana şu soruyu sormak istiyorum. Burçak, bu iki söze odaklandığında, fizikten bağımsız olarak sana hangi fikirleri yahut imgeleri çağrıştırıyor?

Burçak: Farsça bir söz olan ‘aşk‘, yeniden Farsça bir söz olan ‘Aşeka‘dan geliyor. Aşeka ‘sarmaşık‘ demektir. Bahçeye düşen sarmaşık tohumu nasıl bütün bahçeyi sarıp sarmalar, hatta dışarı taşarsa; gönle düşen aşk tohumu da bütün vücudu sarıp sarmalar, oradan etrafa yayılır. Yaradan da biz kullarını aşkla yarattığını pek çok ayette hissettiriyor. Aslında bizi yaratmak zorunda değildi değil mi? İşte bu aşk dolanıklık prensibi ile kendini bize gösteriyor. Adeta aşk aşkıyla kainatı çelmiş sarmaşık misali hem kendine hem birbirimize dolamış bizleri. Yeniden Kur’an’da bize şah damarından yakın olduğu ayeti ile bunu bize hissettirmekte. Kaf mühleti 16. ayet. Avatar sinemasında aslında bu mevzu çok hoş işlenmişti. Eva ağacı üzerinden herkes birbirleriyle dolanıktı hatırlarsak. Bu ortada Avatar sinemasının Yakut Türk destanı Olonho‘dan esinlenilerek hazırlandığını birçok kişi bilmez.

Olayı biraz da fiziki açıdan bakarsak dolanıklık prensibi nedir kolay haliyle özetlemek isterim. Bunun için cihanın en başına, bilim insanlarının büyük patlama dediği ki aslında bu bir fışkırma… Hatta şu formda tanım edilir: sonsuz küçüklükteki bir hacimden sonsuz büyüklükteki bir hususun fışkırması. Ve bu o denli bir patlama ki, vakitle gezegenler, uydular, güneşler, atmosfer, çiçekler, böcekler, hayvanlar, cemadat, nebadat, insan üzere son derece tertipli, simetrik, kusursuz yaratılmış ve birbirleriyle son derece uyumlu varlıklar oluşuyor. Kontrolsüz olması bence ve aklen mümkün değil. İşte bu anda, yani en başından itibaren hepsi birbirine dolanık. Yüzyıllar da geçse, cihan gitgide genişlese de bu ilişki hiç kopmadı ve kopmayacak.

Peki nedir bu ilişki? Klasik fiziği ve Einstein’ın kanılarını darmaduman eden dolanıklık? Einstein şaşkınlığını “mesafeler ortası dehşetli olay” diye isimlendirmişti. Neden bu türlü dedi? Zira Einstein’a nazaran hiçbir şey ışık suratından daha süratli ilerleyemezdi. Lakin kuantum dolanıklık bize gösteriyor ki unsurlar ışık suratını bile ötesinde irtibata sahip. Yani kainatın ucundaki bir parçacık tıpkı anda eş parçacığıyla bağlantı halinde. Bu parçacıkların ortasında galaksiler kadar ara olsa bile. Yani bir kainatın bir ucunda, bir kainatın başka ucunda bile olsa an dediğimiz vakitte birbirlerinden haberdarlar. İşte bilim bize bunu kanıtladı. Yani bir parçacık Spin yukarı hareket ediyor ise başka parçacık çabucak bundan haberdar olarak spin aşağı gerçek hareket ediyor. Bunu kısaca bu formda özetleyeyim, gerisi çok karışık. Bak aşkla başladık, aşkla devam ediyor sohbetimiz 🙂

“Quantum” sözünü biz bugün o denli rahatça kullanıyoruz ki, güya herkes çocukluğundan beri biliyormuş üzere. Fakat sözün kökenine indiğimizde, aslında değişik bir kıssayla karşılaşıyoruz. Latince “quantus” sözünden türeyen “quantum”, “ne kadar?”, “hangi ölçü?” üzere çok kolay, ölçülebilir bir şeyi söz etmek için kullanılıyordu. Yani olay büsbütün ölçüyle, ölçüyle ilgiliydi. 17. yüzyılda fizikçiler maddeyi, enerjiyi anlamaya çalışırken bu terimi, “en küçük ölçülebilir miktar” manasında bilim literatürüne soktular. Lakin bu kavram asıl ihtilalini, 20. yüzyılın başında Planck ve Einstein’la yaptı. Planck’ın kuantum teorisi ortaya atılmadan evvel bilim insanları, güç akışının daima olduğunu düşünüyordu. Ancak Planck dedi ki: “Hayır, güç minik minik paketler halinde yayılıyor.” İşte bu paketlere “quantum” ismini verdiler. Yani düşün, sözün çıkış noktası büsbütün ölçülebilir, somut bir “birim” fikriydi fakat artık biz o kavramı alıp bilinmezlik, belirsizlik, hatta neredeyse felsefi bir düzleme taşıyoruz. Bir de ironik olan şu ki, “quantum” sözü Latince’de o kadar kolay ve sıradan bir soruyu temsil ediyor ki—“ne kadar?”—ama bilim dünyasında bugün “kesin bir karşılığımız yok” dediğimiz her şeyin merkezine oturdu. Bence bu, sözlerin vakitle nasıl evrildiğini, hatta bazen kendi manalarına bile başkaldırdıklarını gösteren mükemmel bir örnek.

“Entanglement” sözü ise aslında düşündüğümüzden çok daha eski ve sade bir kökene dayanıyor. İngilizce’de “tangle” fiili, 14. yüzyıldan itibaren “düğümlenmek”, “karmaşık bir biçimde birbirine dolanmak” manasında kullanılıyor. Orta İngilizce’de “tanglen”, Eski Nors lisanındaki “þongull” yani “ip yumağı” yahut “örgü”yle akraba. Yani birinci manası çok fizikseldi; iplerin, tellerin, saçların karışması üzere kolay ancak çözülmesi vakit alan karışıklıkları tanım ediyordu. Fakat işin hoş tarafı şu: Bu söz tarih boyunca sadece fizikî karışıklıkları değil, zihinsel ve duygusal karmaşıklıkları da anlatmak için kullanıldı. “Entangled in emotions”, “entangled in lies” üzere tabirlerle edebiyatta daima görünmez düğümleri, çözülmesi sıkıntı bağları tanım etti. Burada, yalnızca bir karmaşanın ötesinde, bir çeşit ‘bağlılık’ ve ‘etkileşim’ hali kelam konusu.

İşte tam da bu nedenle, 20. yüzyılda kuantum fizikçileri, parçacıkların klasik manada birbirine bağlı olmadan, ölçüldüklerinde anında birbirini etkilediği o garip duruma isim ararken, “entanglement” sözünü seçtiler. Zira bu, düğümün gözle görünmeyen lakin çözülmez halini çağrıştırıyordu; adeta tabiatın görünmez iplikleri üzere. Yani kısaca, “entanglement” sözü evvel ipleri, sonra kalpleri, artık de atomları birbirine doluyor — ve biz bu dolanıklığın tam içinde, gözle görülmeyen ancak hissedilen bir kontağın içinde yaşıyoruz. İşte bu noktada “quantum” ve “entanglement” sözleri bir ortaya gelerek, mikro seviyedeki parçacıkların birbirine uzaktan bağlı olduğu, klasik fizik kurallarıyla açıklanamayan bu durumu tanımlamak için birleşti. Schrödinger’in 1935’te ortaya attığı bu kavram, kuantum mekaniğinin en çarpıcı ve hala gizemini koruyan fenomenlerinden biri olarak biliniyor.

Aslında artık biraz dilbilim üzerine konuşalım; sonuçta sen de fizikçi olduğun kadar bir de yazarsın ve sözlere karşı hassassın. Bu sözlerin eski kökenlerinden hangisi seni en çok şaşırttı?

Burçak: Beni en çok şaşırtan neydi biliyor musun Handecim? Atom Yunanca’da bölünemez manasındaki atomus’tan türemiştir. Lakin günümüzde bırak atomu parçalamayı, çekirdek’teki tanecikleri oluşturan yapıları bile keşfettik. Birinci olarak bunu duyduğumda sahiden çok şaşırmıştım. Fizik derslerine girdiğimde sınıftaki öğrenciler de bu bilgiyi verdiğimde çok şaşırırlardı. Bu noktada şunu da söylemek istiyorum. Bilimi putlaştıran ve kutsallaştıran çok fazla insan var. Elbette bilimi hayata bakış açımızda sosyolojik olarak, felsefi olarak, ontolojik olarak referans alacağız. Ki bilim bana nazaran Allahın yaratma sanatı fakat bilim kendisi bile yanlışlanabildiğini söylüyor yani hipotezler, teoriler çürütülebilir ve bu makûs bir şey değildir, bilim bu türlü böyle ilerler. Dün atom parçalanamaz derler sonra bir bakmışsın atom da parçalanmış hem de atom olması dediğimiz bir kenti paramparça edecek güçte bir güç yayarak. Hiroşima ve Nagasaki’ye atılan atom bombalarını biliyoruz. Bir de hidrojen bombası var ki atom bombasından çok daha güçlü. Yani tahrip edici gücü çok daha yüksek. Düşünsene gözle bile göremediğimiz minicik bir hususun içinde bir kenti yok edebilecek güçte bir güç gizli. Bu enerjiyi bu minik zerreciğin içine kim koydu ve bu güç nasıl zapt ediliyor?

Ortaokul ve lise yıllarında çoğumuzun fiziğe ve matematiğe karşı bir uzaklığı vardı; hatta çoğunlukla kaçınır, ön yargıyla yaklaşırdık. En fazla birkaç kolay denklemle haşır neşir olmuş olabiliriz. Fakat günümüzde, sürpriz biçimde, hepimiz kuantumcu, kimyager, biyolog olduk; adeta bilimsel terminolojiyle donanmış bir kitleye dönüştük! Halbuki bilimde mutlak gerçeklik yoktur; her hipotezin gerisinde bir belirsizlik, her açıklamanın bir sakıncası bulunur. Buna karşın, mutlaklık telaffuzları şaşırtan bir biçimde yaygın.

Ve Burçak, kuantum dolanıklık — yani “entanglement” — hakikaten basitçe “her şey birbirine bağlıdır” diye geçiştirilebilecek kadar yüzeysel bir kavram mı? Feynman’ın yapıtlarına, çeşitli akademik makalelere daldım; ama zihnim anladıkça daha da karmaşıklaştı. Fizik alanında derinleşmeyen biri için, bilhassa matematiksel altyapısı olmayanlar için, bu teoriler epey zorlayıcı. Lakin etrafıma bakıyorum; herkes tanınan bilim modasına ayak uydurmuş, güya kuantumun sırlarını çözmüş üzere konuşuyor. Kendi kapasitemde bir yetersizlik mi var diye düşünmedim değil. Öte yandan, ben bahse yabancı sayılmam; dilbilim alanında araştırmalar yaparken, kuantum teorilerinden ilham alan birtakım kavramları manalandırmak bile kuvvetli olabiliyor. Hatta fizik okumaya başlayıp yarıda bırakan ya da mezun olamayan birçok örnek gördüm. Şöyle kelamlar bile var: “Fizikçi olmanın birinci kuralı: Her şeyin ne kadar karmaşık olduğunu fark ettiğinde ağlamamayı öğren.” Ya da “Fizik okuyanlar ikiye ayrılır: Kuantum mekaniğini anlamadığını kabul edenler ve palavra söyleyenler.” Yeniden bir öbür söz “Bir fizikçi için ‘yaklaşık olarak’ demek, ‘tamamen yanlış’ demekten bir adım ötededir.”

Öyleyse, kuantum dolanıklık nedir nitekim? Bu görünmez bağlar, bizlerin algıladığı gerçeklikte, toplumsal münasebetlerimizde, öğrenme süreçlerimizde nasıl tezahür eder? Senin bakış açından dinlemek isteriz. Bu dolanıklık yalnızca fizikî bir fenomen midir, yoksa fikir biçimimizi, kararlarımızı kökünden değiştirebilecek bir paradigmaya işaret mi eder?

Burçak: Senin hissettiğin şeyi aslında birden fazla insan hissediyor: ‘Acaba gereğince anlayamıyor muyum?’ diye. Lakin şunu bil: Kuantum fiziğini anlamakta zorlanmak çok olağan, hatta fizikçilerin kendisi de birçok vakit birebir şeyi söylüyor. Hatta senin de cümlelerini destekleyen şöyle bir kelam var: ‘Kuantumu anladığını sanıyorsan, aslında hiç anlamamışsındır.’

Şimdi dolanıklık dediğimiz şey, basitçe şu: İki parçacığı o denli bir formda hazırlıyorsun ki, ortalarında görünmez bir bağ oluşuyor. Bu bağ sayesinde, biriyle ilgili bir şey öğrendiğinde başkasını de anında biliyorsun. Mesafe hiç kıymetli değil; yan odada da olabilir, galaksiler ötesinde de. Fakat bu durum ‘her şey esasen birbirine bağlıdır, hepimiz bir bütünüz’ üzere tanınan telaffuzlarla karıştırılmamalı. Evet, metafor olarak hoş bir ilham kaynağı, lakin bilimsel olarak dolanıklık çok özel koşullarda ortaya çıkan fizikî bir olgu.

Asıl değişik olan burada şu: Kuantum bize tabiatın katı kurallarla değil, belirsizlikler ve olasılıklarla işlediğini gösteriyor. Bu da bizim fikir stilimizi değiştiriyor. Evvelden kainatı büsbütün katılıklarla dolu sanıyorduk, artık görüyoruz ki işin içinde görünmez bağlar, sürpriz ihtimaller var. Yani dolanıklık hem gerçek bir fizik olayı, hem de bize hayatı, alakaları, öğrenmeyi yine düşünmek için çok hoş bir metafor sunuyor.

Hande: Bilhassa tanınan kültürde, bilimsel kavramların fazla kolaylaştırılıp sloganlaştırıldığına sık sık şahit oluyoruz. Burçak, tanınan kültürde ‘her şey birbiriyle bağlıdır’ formunda sadeleştirilen dolanıklık kavramı, sence bilimi romantize eden bir anlatım kolaycılığı mı, yoksa bu sözde bilimsel gerçekliğin samimi bir izdüşümü var mı?

Gerçekten de tanınan kültürde bilimsel kavramlar birden fazla vakit şiirselleştiriliyor. ‘Her şey birbirine bağlıdır’ sözü kulağa beğenilen geliyor fakat fizik açısından dolanıklık bundan daha özel ve teknik bir olgu.

Kuantum mekaniğinin temel kanunları ortasında süperpozisyon ilkesi ve ölçüm postülası var. Yani bir parçacık ölçüm yapılana kadar tek bir durumda değil, birçok ihtimalin birebir anda süperpozisyonunda bulunuyor. Dolanıklık dediğimiz şey de, iki yahut daha fazla parçacığın süperpozisyonlarının birbirine karışarak, tek bir ortak kuantum durumu oluşturması.

Örneğin iki elektron düşünelim. Birinin spini yukarıysa başkasının muhakkak aşağı oluyor, lakin bunu ölçüm yapmadan bilemiyoruz. Ve bu bağ ortalarında ister bir metre ister ışık yılı olsun, kuantum mekaniğinin maddeleri gereği korunuyor. İşte bu demin de bahsettiğim üzere Einstein’ın bile başını karıştırmıştı.

Şimdi, ‘her şey birbirine bağlıdır’ tabiri bu bağlamda tam hakikat değil. Zira dolanıklık, tüm cihanın otomatik olarak birbirine bağlı olması demek değil. Bu bağ, parçacıkların özel bir kuantum durumu altında hazırlanmasıyla ortaya çıkıyor. Yani bir fizik yasası var, ancak o yasa muhakkak şartlar sağlandığında geçerli.

Ama işin hoş tarafı şu: Bu olgular bize kozmosun klasik Newton maddelerindeki kadar kolay ve deterministik olmadığını, olasılıklar ve belirsizlikler üzerine kurulu olduğunu gösteriyor. Tanınan kültürde ‘her şey bağlıdır’ sözü bilimsel manada eksik olsa da, aslında kuantumun bize gösterdiği dünyayı daha insani bir lisanla yansıtan, samimi bir izdüşüm diyebiliriz.

Hande: Kuantum dolanıklık, halk ortasında ‘görünmez bağlar’, ‘enerji akışları’ üzere metaforlarla yorumlanıyor. Sence bu tıp spiritüalist yorumlar, kavramı anlamaya yardımcı mı olur yoksa bilimselliği sulandırıp tanınan bir süse, bir modaya mı dönüştürür?

Burçak: Bu sahiden çok değerli bir ayrım. Kuantum dolanıklık, bilim insanlarının onlarca yıl boyunca deneylerle doğruladığı son derece somut bir fizikî olgu. Lakin halk ortasında birden fazla vakit ‘görünmez bağlar’, ‘enerji akışları’, ‘ruhların birleşmesi’ üzere spiritüel metaforlarla anlatılıyor.

Şimdi, bu metaforların kimi yararları var. Zira karmaşık bir kavramı günlük lisana indirmek, insanların bahse ilgisini çekiyor. Bir lise öğrencisinin yahut hususun uzmanı olmayan birinin ‘aa demek ki kozmosta görünmez bağlar varmış’ diye düşünmesi, bilimsel merakı tetikleyebilir. Yani bu tıp benzetmeler bazen bir kapı aralıyor, insanları bilime yaklaştırıyor.

Ama işin riskli tarafı şu: Şayet bu metaforlar bilimsel gerçekliğin yerine geçmeye başlarsa, işte o vakit bilimsellik sulandırılıyor. Zira dolanıklık, o denli herkesin birbirine mistik formda bağlanması değil; çok özel şartlar altında, parçacıkların kuantum kanunlarıyla birbirine bağımlı hale gelmesi. Einstein’ın ‘uzaktan ürkütücü etki’ dediği bu olay, tekraren deneyle doğrulandı, hatta bugün kuantum bilgisayarların, kuantum kriptografinin temelinde kullanılıyor. Yani çok teknik, çok ölçülebilir ve çok gerçek bir fenomen.

Spiritüalist yorumlar, bu somutluğu birden fazla vakit yok sayıp, daha çok romantik bir lisan kuruyor. ‘Enerji akışı’, ‘evrenin birliği’ üzere sözler kulağa beğenilen gelse de, bilimsel olarak dolanıklıkla tıpkı şey değil. Bu noktada Feynman’ın bir kelamını hatırlatmak yararlı: ‘Doğayı kandıramazsınız.’ Yani bilim, mistik bir benzetmeye değil, ölçüme ve matematiğe dayanıyor.

Bana nazaran, metaforları büsbütün reddetmek de hakikat değil. Zira metaforlar, mevzuyu sevdirmek ve anlaşılır kılmak için araçtır. Fakat metaforun nerede bittiğini, fiziğin nerede başladığını uygun bilmek lazım. Şayet biz dolanıklığı ‘enerji bağları’ üzere anlatırsak, dinleyici büyülenir fakat yanlış bir şey öğrenir. Şayet fiziğin kendi lisanıyla, lakin sade örneklerle açıklarsak hem hakikat kalırız hem de merak uyandırırız.

Sonuç olarak, bu spiritüel yorumlar bilime kapı araladığı ölçüde pahalı olabilir, lakin yerini aldığı anda bilimi gölgeleyen bir moda haline gelir. Bizim misyonumuz de, o ilgiyi gerçek tarafa, yani gerçek fizik maddelerine kanalize etmek.

Fizik teorilerini anlamak için fizikçi olmak gerekmez’ diyenlerle ‘anlamıyorsan konuşma’ diyenler ortasında gidip gelen bir tartışma var. Sence bu noktada bilimin halkla paylaşımı nasıl olmalı? Kuantum dolanıklık üzere yüksek soyut kavramlar, toplumsal seviyede nasıl anlatılmalı, nerede frene basılmalı?

Burçak: Bence bu tartışmanın merkezinde şu var: Bilim, sırf uzmanların kapalı bir dünyasında kalmalı mı, yoksa herkesin anlayabileceği formda açılmalı mı?

Bir tarafta ‘anlamıyorsan konuşma’ diyenler var. Evet, bu yansıyı anlamak mümkün; zira kuantum dolanıklık üzere bahisler çok hassas, yanlış anlatıldığında süratle efsanelere, hurafelere dönüşebiliyor. Fakat öte tarafta da ‘fizikçi olmadan da öğrenebiliriz’ diyen bir kitle var ve bu da aslında bilime duyulan merakın göstergesi.

Bence gerçek yaklaşım şu: Bilgiye erişim herkesin hakkı, lakin bilginin hakkını vermek de bir sorumluluk. Yani kuantumu herkes öğrenebilir, lakin fizikçinin lisanıyla öğrenemez. Burada misyon, bilim beşerlerine ve öğretmenlere düşüyor. Bizim yapmamız gereken, karmaşık matematiksel denklemleri değil, onların ardındaki temel fikirleri, günlük hayattan benzetmelerle aktarmak. Mesela dolanıklığı anlatırken ‘iki parçacığın ortalarında görünmez bir korelasyon var’ demek kâfi olabilir; fakat bunu bir aşk kıssasına ya da büsbütün spiritüel bir metafora çevirdiğimizde frene basmamız gerekiyor.

Bilimin halkla paylaşımı bence iki katmanlı olmalı:

• Merak uyandıran lisan: Tanınan bilim kitapları, belgeseller, podcastler, yani insanlara “bu mevzuya ilgi duymak olağan, sen de sorabilirsin” dedirten bir lisan.

• Derinleşmek isteyenlere kapı: Daha teknik ancak anlaşılır kaynaklar, halka açık dersler, çevrimiçi eğitimler. Yani merak eden kişiyi bir adım daha içeri davet eden bir yol.

Frene basılması gereken nokta, bilimin yerine hayal gücünün geçmeye başladığı yer. Yani kuantum dolanıklık bir toplumsal bağ değildir; ancak bir metafor olabilir. Burada çizgiyi yeterli korumak gerekiyor.

Özetle, bilimin paylaşımı kapalı kapılar gerisinde olmamalı, lakin birebir vakitte sonları da net çizilmeli. İnsanlara kuantum üzere soyut kavramları anlatırken, onları küçümsemeden fakat tıpkı vakitte yanlış beklentilere sokmadan ilerlemek bence en sağlıklı yol.

Hande: Kuantum dolanıklık, anlatılırken birçok vakit bilimin elinden tutup metafiziğe göz kırpıyor. Tanınan bilim kitaplarında ve seminerlerinde dolanıklık kavramı bazen ‘evrenin derin sırrı’ üzere mistik bir anlatıyla sunuluyor. Sence bu, bilime ilgiyi artıran bir strateji mi, yoksa insanları bilimden uzaklaştıran, anlaşılması zorlaştıran bir abartı mı?

Burçak: Bence bu cins mistikleştirmeler çift taraflı bir etki yaratıyor. Bir yandan insanların ilgisini çekiyor, bilime kapı aralıyor. Ancak öte yandan, kuantum dolanıklığı ‘evrenin sırrı’ üzere abartılı bir lisanla anlatmak, gerçek fiziği gölgeleyip kavramı anlaşılmaz hale getirebiliyor. Yani ilgi cazip bir strateji olabilir fakat dengeyi kaybettiğimiz anda bilimi tanınan bir efsaneye dönüştürme riski var.

Hande: Son yıllarda bilimsel belirsizlik, güya kültürel bir özgürlük manifestosuna dönüştü. Kuantum dolanıklık kavramı sence insanların deterministik dünya algısını kırmak için mi bu kadar tanınan oldu? Yani, özgür irade arayışı ile bu kuantum meçhullüğü ortasında kültürel bir teselli sistemi mı kuruluyor?

Burçak: Tekrar çok hoş bir soru. Evet, bence kuantumun bu kadar tanınan olmasının sebeplerinden biri tam da bu. Klasik fizik bize deterministik, katı bir cihan resmi çizmişti; her şey sebep-sonuç zincirine bağlıydı. Yani havaya bir bozuk para atarsın, havanın direncini, paranın yapıldığı maddeyi, rüzgârın suratını ve gibisi fizikî nicelikleri ölçebilirsen paranın yazı mı tipe mı geleceği sürpriz olmaz üzere bir mantık… Ancak kuantum, meçhullüğü ve olasılıkları ortaya koyunca, beşerler bunu kültürel bir özgürlük metaforuna dönüştürdü. ‘Evren değişmezliklerle değil, ihtimallerle çalışıyor’ fikri, özgür irade arayışına da ruhsal bir teselli sundu. Bilimsel gerçeklik öteki, kültürel yorumu öbür; ancak kuantumun cazibesi işte bu iki alanın kesişiminden geliyor.

Bir fizikçi olarak, kuantum dolanıklığın ‘bir anda, uzaklıktan bağımsız etkileşim’ özelliğiyle bilginin, fikrin yahut şuurun de ‘dolandığı’ tezlerine nasıl bakıyorsun? Sınır nereye kadar uzatılmalı?

Burçak: Öncelikle şunu net söylemek lazım: Kuantum dolanıklık tamamen fizikî bir olgu. Yani ölçülebilir, deneylerle tekrar tekrar doğrulanmış ve matematiksel olarak tanımlanmış bir durum. İki parçacığın, aradan bağımsız olarak ortak bir kuantum durumunu paylaşması, fiziğin sonları içinde kalıyor.

Şimdi, bu olguyu bilince, niyete ya da bilgiye direkt taşımak bilimsel olarak hakikat değil. Zira elimizde, şuurun ya da niyetin kuantum dolanıklıkla çalıştığını gösteren hiçbir ispat yok. Bu argümanlar hoş bir metafor olabilir, pratikte de buna benzeri şeyler hayatımızda yaşamış olabiliriz. Mesela bilim insanları birtakım keşifleri birbirlerinden çok uzakta olmalarına karşın eşzamanlı bulmuştur. Ya da 100 maymun deneyi gibi… ancak şu an için fizik kanunlarıyla desteklenmiyor.

Bence hudut şöyle çizilmeli: Kuantum dolanıklığı direkt ‘bilinç dolanıklığı’ üzere kullanmak bilimi sulandırır. Lakin metaforik manada ‘düşüncelerimiz, bağlarımız de görünmez bağlarla birbirine dokunuyor’ demek, insanlara ilham verebilir. Yani fiziğin mutlaklığı ile ideolojinin hayal gücünü birbirine karıştırmamak kıymetli.

Kısacası, dolanıklık fiziğin laboratuvarlarında kanıtlanmış bir gerçek; bilince dair argümanlar ise şimdi yalnızca yorum. O yüzden bu hududun farkında olmak, bilimi hem korur hem de cazip kılar.

Burada şuna da değinmeden geçmek istemiyorum. Biliyorsun fizikte bu ortalar yeniden çok tanınan olan gözlemci etkisi durumu var. Malum çift yarık deneyi. Yani parçacık gözlemlendiğinde farklı, gözlemlenmediğinde farklı davranıyor. Gözlemlendiğinde mümkünlük teğe iniyor ve parçacık üzere davranıyor, gözlemlenmediğinde ise olasılıklar artıyor ve dalga modeli üzere davranıyor. İşte bu nedenle ben de bu böyledir şu şöyledir demekte birden fazla vakit zorlanıyorum ve Siyah Beyaz ayrımları çok keskin buluyorum. Çoklukla hayatımda gri alanları kabul ediyorum.

Hande: Toplumsal eğilimler, kavramların benimsenmesinde değerli rol oynuyor. Sence, kuantum dolanıklık kavramı üzerinden yürütülen “her şey birbiriyle bağlantılıdır” söylemi, toplumun yüzeysel bir “anlam arayışı” içinde olduğu için mi bu kadar tutuyor? Yoksa bu, çağdaş bireyin yalnızlık derdine bir karşılık mı?

Burçak: Bence bu iki etken bir ortada çalışıyor. Kuantum dolanıklık üzerinden ‘her şey birbirine bağlıdır’ söylemi, toplumun yüzeysel bir mana arayışını tatmin ediyor. Beşerler karmaşık dünyada bir bağ, bir tertip arıyor ve bu cins tabirler süratlice kabul görüyor.

Ama bir öteki boyutu da çok değerli: Modern bireyin yalnızlık ve izolasyon telaşı. Bu telaffuz, bilinçaltına bir tıp teselli sunuyor; ‘ben tek değilim, her şey birbiriyle bağlı’ fikri, kişisel yalnızlığı hafifletiyor. Yani toplumsal kabul ve ferdî gereksinimler birleşince, bu fikir popülerleşiyor ve süratle yayılıyor.

Sonuçta, bilimsel gerçeklik ile toplumsal psikoloji ortasında bir kesişim noktası var. Beşerler, soyut bilim kavramlarını bazen metafor olarak, bazen de kendilerini düzgün hissettiren bir fener üzere kullanıyorlar. Burada kritik olan, bilimsel sonları koruyarak, metaforu toplumsal mana arayışıyla istikrarlı bir biçimde sunmak.

Popüler bilimde dolanıklık anlatılırken, birden fazla vakit matematiği art plana atıp metaforlar üzerinden ilerleniyor. Sence bu anlatım biçimi, kavramın özünü yanlış mı yansıtıyor yoksa kavranabilirliğini mi artırıyor? Bir bilim anlatıcısı olarak sen nasıl bir istikrar kuruyorsun?

Burçak: Bence tanınan bilimde karmaşık matematiği art plana bırakıp öyküye odaklanmak çift taraflı bir etki yaratıyor. Bir yandan, beşerler kavramın özünü tam anlamasa da ilgileniyor, merak ediyor ve anlayabileceği bir kapı açılıyor. Öte yandan, yalnızca metaforla anlatmak, kavramın matematiksel ve fizikî gerçekliğini hafife almak riskini de beraberinde getiriyor.

Ben bir bilim anlatıcısı olarak, dengeyi şu formda kuruyorum: Kıssayı, günlük benzetmelerle ve metaforlarla başlatıyorum; merak uyandırıyorum. Ancak akabinde, kavramın hudutlarını ve neyi kesin olarak söylediğini netleştiriyorum. Yani evvel merak, sonra doğruluk. Kıssa kapıyı açıyor; matematik ve fizik ise kapıyı sağlam formda kapatıyor. Böylelikle hem anlaşılır hem de hakikat bir anlatım sağlanmış oluyor.

Kısacası, metaforlar ilham verir, lakin bilimin özü her vakit hatırlanmalı; bu dengeyi korumak, bir bilim anlatıcısının en kıymetli misyonu.

Hande: Burçak, bu derin ve zorlayıcı perspektifi bizimle paylaştığın için teşekkürler. Kuantum dolanıklık, tanınan anlatımlardaki bulanıklığın tersine, bilimsel fikrin ufkunu zorluyor; fakat bunu mistik bir sır üzere sunmak, sıkıntıyı çarpıtmak ve entelektüel sorumluluktan kaçmak olur. Bu yüzden, kavramın tesirini anlamaya çalışırken, bilim ile spekülasyon ortasındaki çizgiyi net tutmak zorundayız.

Yani özetle, Kuantum dolanıklık, yüzeyde mistik bir kavram üzere görünebilir lakin özünde matematiğin ve deneyin eseri. Bizim işimiz, bu karmaşık gerçekliği sadeleştirirken doğruluktan ödün vermemek. Tanınan kültürde sıkça rastlanan abartıların ötesinde, bilimi olduğu üzere anlatmak, entelektüel dürüstlüğün gereği.

İşte tam burada her şey bizi çarpıyor! Bilgi peşinde koşturuyoruz, lakin asıl sorun o bilme ateşi. Kuantumun görünmez bağları üzere, ne kadar çözmeye çalışsak da daima bir sır kalıyor. Bir sonraki kısımda, bu allure’u, o karşı konulmaz cazibeyi konuşalım diyorum. Cazibe gerçek mi, yoksa yalnızca anlattığımız kıssaların büyüsü mü? Bu çekimi çözmek için neyi göze alırsın? Bu gizemi birlikte çözmeye devam edeceğiz. Bizi dinlediğiniz için teşekkürler. Hoşça kalınız ve kendinize çok düzgün bakınız.